bahasajawaku-anis taflihiyah

MATERI KELAS XII
(PARIKAN LAN WANGSALAN)
PARIKAN ( prikn\ )
Parikan yaiku unen-unen rong ukara ,mawi purwakanthi, baris sepisan minangka bebuka baris kapindho minangka isi.
Tuladha:
• Wajik klethik gula jawa--------------bebuka
Luwih becik sing prasaja-------------isi
• Ana yuyu kroyok laler
Ipa telu pancen pinter

• Ngasah arit nganti landhep
Dadi murid kudu sregep

• Biyang surip tawa klobot, pethuk encik tawa roti
Uwong urip pancen abot, mula kudu ngati-ati

• Klambi putih tiba kabur
Yen wis sugih ja takabur

MACAPAT (mcpt\ )
Tembang macapat isinipun sayektos ngewrat piwulang-piwulang luhur, antawisipun arupi piwulang, pepeling, papuji, pangajak, panantang lan sanes-sanesipun.
Sekar macapat punika kejawi kaginakaken kangge medharake piwulang luhur ugi mujudaken pasemon gesanging manungsa. Saking Mijil dumugi Pocung.
1. Mijil
Tegesipun metu,miyos,mili utawi lair. Sekar mijil nggadhahi pasemon bilih menungsa wiwit ngambah alam keramean utawi donya,
2. Maskumambang
Punika pasemonipun bayi ingkang taksuh suci, saparipolahipun nyengsemaken, sarwa ngremenaken.
3. Sinom
Nggadhahi pasemon alam mudha mudhi (remaja). Pramila tembang sinom ugi nggadhahi teges si-enom.
4. Asmarandana
Kadadosan saking kalih tembung inggih punika Asmara lan dana . asamara tegesipun katresnan dene dana tegesipun weweh. Liripun sekar Asmarandana nggadhahi pasemon alaming katresnan.
5. Gambuh
Tegesipun cocok, utawi jumbuh. Liripun jumbuhing katresnan ing antawisipun putrid lan kakung.
6. Kinanthi
Tembung Kinanthi punika kedadosan saking tembung lingga kanthi pikantuk seselan in. kanthi tegesipun gandheng. Kinanthi tegesipun kagandheng utawi dipungandheng. Pasemonipun sasampunipun kapetang jumbuhing katresnan ing antawisipun putrid lan kakung tumunten kalajengaken alam palakrami.
7. Dhandhanggula
Sekar punika nggadhahi watak luwes sarta nyengsemaken.
Pasemonipun tumrap gesanging manungsa nggambaraken suasana alaming balewisma.
8. Durma
Sekar punika nggadhahi pasemon bilih alaming balewisma (rumah tangga), boten badhe uwal saking perkawis utawi masalah. Dangu utawi enggal, ageng utawi alit manungsa mesthi badhe nyandhang.
9. Pangkur
Pasemonipun bilih tiyang gesang punika sasampunipun sepuh kedah mungkur utawi nyingkir saking bebandaning pepengingan(kadonyan). Pramila menawi sampun sepuh (tuwa) wontenipun kantun tutur-tutur dhumateng para anem, dipunkathahi anggenipunnindakken ngibadah.
10. Megatruh
Megtaruh kedadosan saking tembung megat lan ruh utawi pegat lan ruh. Pasemonipun pisahing nyawa lan jasad utawi raga, liripun pejah/seda.
11. Pocung
Sekar punika nggadhahi pasemon bilih pungkasaning agesang punika seda utawi pejah. Manut adat utawi tatacara saderengipun jenazah kapetak kedah dipunpocong .


Tembang macapat nggadhahi paugeran tigang perkawis, inngih punika kaiket dening guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu.

• Guru gatra, inggih punika cacahing larik/baris saben sapada.
• Guru wilangan, inggih punika cacahing wanda(suku kata) saben sagatra/salarik.
• Guru lagu, inggih punika tibaning sawara (bunyi vokal) ing pungkasaning gatra.
Ing ngandhap punika guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu tembang macapat.
no
Namaning tembang I II III IV V VI VII VIII IX X
1 Mijil 10.i 6.o 10.e 10.i 6.i 6.u - - - -
2 Maskumambang 12.i 6.a 8.i 8.a - - - - - -
3 Sinom 8.a 8.i 8.a 8.i 7.i 8.u 7.a 8.i 12.a -
4 Asmarandana 8.i 8.a 8.e/o 8.a 7.a 8.u 8.a - - -
5 Gambuh 7.u 10.u 12.i 8.u 8.o - - - - -
6 Kinanthi 8.u 8.i 8.a 8.i 8.a 8.i - - - -
7 Dhandhanggula 10.i 10.a 8.e 7.u 9.i 7.a 6.u 8.a 12.i 7.a
8 Durma 12.a 7.i 6.a 7.a 8.i 5.a 7.i - - -
9 Pangkur 8.a 11.i 8.u 7.a 12.u 8.a 8.i - - -
10 Megatruh 12.u 8.i 8.u 8.i 8.o - - - - -
11 Pocung 12.u 6.a 8.i 12.a - - - - - -


MIJIl
Poma kaki, padha dipun eling--------10.i
Ing pitutur ingong------------------------6.o
Sira uga satriya arane------------------10.e
Kudu anteng jatmika ing budi--------10.i
Ruruh sarta wasis------------------------6.i
Samubarangipun-------------------------6.u

WANGSALAN ( w=sln\ )
Wangsalan yaiku unen-unen mirip cangkriman, nanging batangane wis disebut ing ukarane nadyan kanthi cara sinandhi.
Tuladha :
• jenang gula, aja lali karo aku ya, Mas.
Jenang gula: glali, pramila ukara candhake ana tembung lali.
• mbalung janur, yen lara goleka usada.
Balung janur: sada, mula ukara candhake ana tembung usada.

• Kowe kok mbalung klapa ta, ketemu aku ethok-ethok ra ngerti.
Balung klapa: bathok, mula ukara candhake ana tembung ethok-ethok.

• Aja ngrokok cendhak to, senengane kok neges-neges.

• Mbalung geni, mbok menawa mengko sore sida mampir.

Punakawan

Punakawan adalah para pembantu dan pengasuh setia Pandawa. Dalam wayang kulit, punakawan ini paling sering muncul dalam goro-goro, yaitu babak pertujukan yang seringkali berisi lelucon maupun wejangan.
Versi Jawa Tengah dan Jawa Timur, wayang kulit/wayang orang
1. Semar
2. Gareng
3. Petruk
4. Bagong
Versi Banyumas, wayang kulit/wayang orang
1. Semarsemorodewo
2. Garengnolo
3. Petrukkanthong
4. Baworcarub
Versi Jawa Barat, wayang golek
1. Semar
2. Astrajingga
3. Dawala
4. Cepot
Versi Bali
1. Tualen
2. Merdah
3. Sangut
4. Delem
Teman para Punakawan
1. Togog
2. Bilung
3. Limbuk
4. Cangik

Geganep utawa pelengkap (komplemen) iku kalebu perangane ukara kang gunane njangkepi wasesa. Ukara kang ana geganepe iku padatan wasesane awujud tembung kriya. Mula, gunane geganep iku kanggo ngganepi tembung kriya kang ana wasesa supaya ukara ora gothang. Sanadyan padha-padha njangkepi wasesa, geganep ora padha karo lesan sebab lesan bisa didakake jejer ing ukara tanggap, nanging geganep ora bisa didadekake jejer ing ukara tanggap. Saupama bisa, ukara bakal geseh tegese. Miturut urutane, geganep dumunung ing sisih tengene utawa sawurine wasesa. Ananging yen ana ing sawurine wasesa ana lesane, geganep dumunung ing sisih tengene lesan lan ora bisa ndhisiki lesan.
1. Fajar adus kringet
J W Gg

2. Indri kemalingan motor
J W L

3. Djoko kelangan proposal
J W L

4. Krisna nangis kekejer
J W L

5. Sikilku kesandhung watu
J W L

Tembung kringet(1), motor(2), proposal(3), kekejer(4), watu(5) ing tuladha dhuwur kalebu geganep kang dumunung ing satengene utawa sawurine wasesa. Geganep ing ukara (1-5) ing dhuwur ora bisa dadi jejer kaya ing ngisor iki:

6. Kringet diadusi Fajar.
7. Motor dimalingke Indri.
8. Proposal diilangake Djoko.
9. Kekejer ditangisi Krisna.
10. Watu disandhung sikilku.

Yen dibandingake, ukara (1-5) ing dhuwur beda banget tegese karo ukara (6-10). Iku ateges geganep pancen ora bisa diowahi dadi jejer ing ukara tanggap. Beda karo lesan, sawise diowahi dadi jejer, ukarane ora owah tegese .
Tuladhane: Aris tuku mobil (mobil ing ukara iki dadi lesan), padha tegese karo
Mobil dituku Aris (mobil ing ukara iki dadi jejer).
Ananging, ukara Fajar adus kringet ora padha tegese karo kringet diadusi Fajar.
Semono uga ukara Sikilku kesandhung watu (kakiku tersandung batu),ora padha tegese karo Watu disandhung sikilku (batu disandung kakiku). Ukara Sikilku kesandhung watu ngemu teges ‘ora dijarag’ utawa ‘ora disengaja’, dene ukara watu disandhung sikilku ngemu teges ‘dijarag’.

Kajaba dumunung ing sisih tengene wasesa kaya tuladha (1-5), geganep uga bisa dumunung ing sisih tengene lesan kaya kang katon ing ngisor iki.

11. Pak Danar maringi Dik Ageng dhuwit iuran.
J W L Gg

12. Mas Wahyu nyaosi Bu Siti dhuwit susuk.
J W L Gg

13. Indri nggawakke aku manisan karika.
J W L Gg

Sanadyan ing padinan kerep tinemu ukara kaya ing ngisor iki (11a-13a), ukara kasebut kalebu ukara kang angel tinampa ing nalar. Coba ukara ing ngisor iki dijinggleng kanthi permati.
11.a. Pak Danar maringi dhuwit iuran marang Dik ageng.
12.a. Mas Wahyu nyaosi dhuwit susuk marang Bu Siti.
13.a. Indri nggawakke manisan karika marang aku.
Yen dipenggalih, apa tinemu nalar Pak danar maringi dhuwit iuran? Apa dhuwit iuran iku bisa nampa paringane Pak Danar? Sing bisa diparingi iku rak Dik Ageng, dene dhuwit iuran iku kang diparingake. Mengkono uga sapiturute.
Yen frasa dhuwit iuran (11), dhuwit susuk (12), manisan karika (13) arep didadekake lesan, tembung Kriya kang ana ing wasesa ing ukara kasebut kudu diowahi kaya ing ngisor iki.
11.b. Pak Danar maringke dhuwit iuran marang Dik Ageng.
12.b. Mas Wahyu nyaoske dhuwit susuk marang Bu Siti.
13.b. Indri nggawakke manisan karika kanggo aku.
Menawa dijlentrehke geganep iku mapane asipat tegar, yaiku langsung ana ing tengene wasesa, kalamangsa ana ing tengene lesan. Dene distribusi (urutan) mapane geganep iku:
1) J – W – Gg Arif golek gaweyan

2) J – W – L- Gg Krisna nyilihake adhine buku komik

J – W – L- Gg Pak Gun menehi Krisna permen karet

3) Geganep sing awujud tembung/ frasa Aran
Tuladha : Trias saiki wis duwe omah
Bukune Filsafat samake kertas manika coklat

4) Geganep sing awujud tembung / frasa Kriya
Tuladha : Gunadi ajar nggitar

5) Geganep sing awujud tembung/ frasa Kaanan
Tuladha : Sikape Pak Susilo malih apikan
Aten-atenane bocah kae pancen gampang-gampang angel

6) Geganep sing awujud tembung/ frasa Wilangan
Tuladha : Sapine Pak Gun saiki dadi enem
Wulan Januari bayare SPP dadi lima setengah yuta

7) Geganep sing awujud tembung/ frasa ancer-ancer
Tuladha : Mbah Maridjan seda ing Kinahrejo
Mbah Parto gerah ing griya sakit